Spisanie testamentu lub darowizna nieruchomości na rzecz jednego z dzieci nie zamyka kwestii podziału majątku w przyszłości. Aby uchronić rodzinę przed trudnymi rozliczeniami, warto zawczasu pomyśleć o kwestiach związanych z zachowkiem.
to bardzo ądre narzędzie, dzięki któremu nawet mimo rodzinnych nieporozumień majatek jest sprawiedliwie dzielony
16%
nie wiem, na szczęście nie muszę się zastanawiać co bym zrobił gdyby mi się należał
4%
jeśli jest testament nie powinno być mowy o zachowku: przecież spadkodawca jasno decyduje kto ma otrzymać majatek
60%
to narzędzie przez które została skłócona niejedna rodzina
20%
Taki problem ma czytelniczka portalu Trojmiasto.pl z Gdańska.
- Kilka lat temu moja mama przepisała swoje (wykupione) trzypokojowe mieszkanie na mojego brata, a jej syna, z którym wspólnie mieszka; obecnie także z jego żoną. Uważała bowiem, że drugi jej syn, a także córka czyli ja zabezpieczyliśmy swoje potrzeby mieszkaniowe. Czy obdarowany brat ma jakieś wobec nas, to znaczy mnie i drugiego brata, finansowe obowiązki? - pyta w liście do redakcji
pani Ania.
Odpowiada Joanna Klimuszko, notariusz z Izby Notarialnej w Gdańsku Zagadnienie rozliczeń między rodzeństwem w sytuacji, gdy rodzic dokonał nieodpłatnego przysporzenia na rzecz jednego z nich,
związane jest bezpośrednio z instytucją zachowku uregulowaną w art. 991-1011 Kodeksu cywilnego. Instytucja ta jest różnie rozumiana i interpretowana zarówno przez
prawników, jak i osoby bez wykształcenia prawniczego, co budzi liczne kontrowersje i spory.
Zgodnie z art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego, zstępnym (dzieciom, wnukom itd.), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy,
należy się zachowek, to jest połowa wartości udziału spadkowego, który by im przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, a jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni - dwie trzecie wartości tego udziału. Zgodnie z § 2 tego przepisu, jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia. Oznacza to, że
osoby najbliższe spadkodawcy mają prawo do pewnej wartości spadku, czyli przysługuje im w określonej sytuacji roszczenie o zapłatę określonej kwoty pieniężnej, ale nie mogą żądać dopuszczenia do dziedziczenia. Dosłowne odczytanie treści tego przepisu sugeruje, że prawo do zachowku przysługuje wyłącznie wówczas, gdy spadkodawca sporządził testament, bowiem tylko w razie dziedziczenia testamentowego najbliżsi, czyli osoby uprawnione do zachowku, "byłyby powołane do spadku z ustawy", ale nie dziedziczyłyby w ten sposób. Taki sposób interpretacji ma wielu zwolenników.
Inaczej jednak przepis ten odczytuje Sąd Najwyższy, który w wyroku z dnia 13 lutego 2004r. II CK 444/02 stwierdził, że "jeżeli uprawniony do zachowku, dziedziczący z ustawy wespół z innymi osobami, nie otrzymał należnego mu zachowku, ma przeciwko współspadkobiercom roszczenia o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia". Uznał zatem, że
prawo do zachowku przysługuje niezależnie od tego, czy spadkodawca pozostawił testament, czy też nie. Pogląd ten również spotyka się z aprobatą w środowisku prawniczym, a ponieważ wyraził go Sąd Najwyższy i często jest podzielany przez sądy orzekające w sprawach o zachowek, nie można go ignorować również z przyczyn czysto pragmatycznych.
Niezależnie od przyjętego zapatrywania na przedstawioną powyżej kwestię, istotne dla odpowiedzi na to pytanie są
zasady regulujące prawo do zachowku. W razie przekazania lokalu mieszkalnego stanowiącego odrębną nieruchomość (wykupionego mieszkania, dla którego założona została odrębna księga wieczysta) przez rodzica na rzecz jednego z jego dzieci, decydujące znaczenie dla ewentualnych rozliczeń między dziećmi ma rodzaj zawartej umowy.
Jeżeli rodzic darował lokal dziecku, staje się ono jego wyłącznym właścicielem - mieszkanie takie nie wejdzie w skład spadku po rodzicu. Jednakże pozostałym dzieciom darczyńcy przysługiwać będzie - w razie śmierci rodzica, który dokonał darowizny - prawo do zachowku po nim,
o ile nie otrzymali należnego im zachowku bądź w postaci darowizny uczynionej przez rodzica za jego życia, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu. Jak już wspomniałam, zachowek to połowa wartości udziału w spadku po zmarłej osobie, który by przypadł danemu spadkobiercy, a w razie gdy uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni, zachowek wynosi 2/3 udziału spadkowego. Osobami uprawnionymi do zachowku są wyłącznie zstępni, małżonek oraz rodzice spadkodawcy, którzy w danej sprawie byliby powołani do spadku z ustawy (art.991 Kodeksu cywilnego), zatem np. rodzeństwo zmarłego prawa do zachowku nie ma.
W tym przypadku osobami
uprawnionymi do zachowku są: małżonek mamy (o ile żyje, o czym czytelniczka nie wspomina) oraz wszystkie dzieci - o ile nie zostały pozbawione prawa do zachowku przez wydziedziczenie. Jeżeli po matce dziedziczyliby jej mąż i troje dzieci, wysokość zachowku każdej z tych osób wyniosłaby 1/8 część w spadku, gdyż ich udziały w spadku byłyby równe i wynosiły po 1/4 części. Gdyby po matce dziedziczyła jedynie czytelniczka z dwojgiem rodzeństwa, wysokość zachowku każdej z tych osób wyniosłaby 1/6 część w spadku, gdyż udziały w spadku wynosiłyby po 1/3 części. Jeżeli ktoś z uprawnionych jest trwale niezdolny do pracy lub zstępny jest małoletni, jego zachowek będzie odpowiednio większy. Jeżeli któreś z dzieci nie dożyło otwarcia spadku, to jest zmarło przed matką i pozostawiło zstępnych, to będzie im przysługiwało prawo do zachowku.
Zatem, jeżeli darowane mieszkanie stanowiło cały majątek matki, a czytelniczka ani drugi z braci nie otrzymają należnego im zachowku w postaci darowizn uczynionych przez mamę, spadku po niej czy zapisu testamentowego, przysługiwać będzie im po śmierci mamy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku obliczonego w wyżej wskazany sposób albo do jego uzupełnienia. Zaznaczyć przy tym należy, że przy obliczaniu wartości zachowku bierze się pod uwagę tzw. czystą wartość spadku, powiększoną o darowizny podlegające doliczeniu do spadku zgodnie z art.994 k.c. Doliczeniu nie podlegają jedynie drobne darowizny, zwyczajowo w danych stosunkach przyjęte, ani też darowizny na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku, dokonane przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od chwili śmierci spadkodawcy.
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 6 lutego 2014r. I CSK 252/13, przesądził wątpliwości interpretacyjne dotyczące w/w przepisu i stwierdził, że darowizny dokonane na rzecz osób będących spadkobiercami lub uprawnionymi do zachowku podlegają doliczeniu do spadku zawsze, choćby zostały uczynione dawniej niż na dziesięć lat przed otwarciem spadku.
Roszczenie o zachowek należy kierować w pierwszej kolejności do spadkobiercy mamy (art.991 § 2 Kodeksu cywilnego), w drugiej kolejności do osoby, na rzecz której dokonany zostałby przez mamę w testamencie zapis windykacyjny (art.9991 kodeksu cywilnego), a jeżeli uprawniony nie może uzyskać należnego mu zachowku od w/w osób, może on żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku - w tym przypadku od obdarowanego brata - zapłaty sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia lub uzupełnienia zachowku.
Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 30 stycznia 2008 r. III CSK 255/07 potwierdził, że jeżeli spadkodawca dokonał darowizny wyczerpującej cały spadek,
uprawniony do zachowku może dochodzić od obdarowanego roszczenia o zachowek w granicach określonych w art.1000 k.c. Prawa tego nie wyłącza również fakt, że uprawniony do zachowku sam jest spadkobiercą, o ile wartość nabytego przez tę osobę spadku lub udziału w nim nie wystarcza na pokrycie należnego jej zachowku. Odpowiedzialność osoby obdarowanej wynikająca z art.1000 k.c. ma charakter subsydiarny, czyli pomocniczy, zastępczy; zależy ona od następujących kwestii:
- po pierwsze od tego, czy uprawniony otrzymał należny mu zachowek w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, powołania (testamentowego lub ustawowego) do spadku albo zapisu; jeżeli nie, przysługuje mu w pierwszej kolejności roszczenie przeciwko spadkobiercy lub współspadkobiercy,
- po drugie od tego, czy uprawniony może uzyskać przysługujący mu zachowek od spadkobiercy lub współspadkobiercy; jeżeli nie, to dopiero wówczas może wystąpić z roszczeniem przeciwko osobie, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczaną do spadku.
Obdarowany jest zobowiązany do zapłaty zachowku lub kwoty potrzebnej do jego uzupełnienia tylko w granicach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny, a nadto, jeżeli sam jest uprawniony do zachowku, ponosi on odpowiedzialność względem innych uprawnionych do zachowku tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek. Może on zwolnić się od obowiązku zapłaty sumy potrzebnej do uzupełnienia zachowku przez wydanie przedmiotu darowizny.
Roszczenie o zachowek przeciwko osobie, która otrzymała darowiznę, przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku, to jest od dnia śmierci osoby, która darowizny dokonała (art.1007 § 2 w związku z art.924 kodeksu cywilnego). Jest to termin o którym należy pamiętać, bowiem po jego upływie nie będzie możliwe dochodzenie tego roszczenia przed sądem.
Ponieważ przepisy dotyczące zachowku i obliczania jego wysokości są dość skomplikowane, a także istotne są okoliczności dotyczące ewentualnych darowizn na rzecz pozostałych najbliższych członków rodziny, sporządzonych testamentów itd., radziłabym w razie potrzeby zasięgnąć szczegółowej informacji u notariusza, radcy prawnego lub
adwokata.
Natomiast
jeżeli mama przekazała własność lokalu mieszkalnego dziecku w zamian za dożywotnią opiekę, pomoc i pielęgnowanie w chorobie, czyli zawarła umowę o dożywocie, regulowaną przez art.908 Kodeksu cywilnego, prawo do zachowku po niej nie będzie przysługiwało pozostałym spadkobiercom, w tym pozostałym dzieciom. Jednak w tym przypadku osoba, która przejęła własność lokalu, zobowiązana jest w pierwszej kolejności do sprawowania opieki nad matką, czyli dożywotnikiem.
Pytanie do notariusza
Zamierzasz kupić lub sprzedać nieruchomość, wydzielić jej część, dokonać darowizny lub spisać testament, ale masz wątpliwości co do związanych z tym formalności? Prześlij swoje pytania mailem: notariusz@trojmiasto.pl. Na pytania czytelników odpowiadać będą notariusze z Izby Notarialnej w Gdańsku. Odpowiedzi na wybrane pytania publikowane będą w Serwisie Dom portalu Trojmiasto.pl.
Portal trojmiasto.pl nie ponosi odpowiedzialności za treść opinii. 
Filmy